Tragedia Łemków
Chciałbym aby Łemkowie, i nie tylko Łemkowie, wyobrazili sobie taką oto sytuację: Nigdy nie było OUN, nigdy nie było UPA. Była wojna, Niemcy trochę zaczęli mówić o jakichś odrębnych narodach - Góralach, Łemkach, itp., ale to przeminęło. Niemcy przegrały wojnę. Powstała Polska Rzeczpospolita Ludowa. Łemkowie, poprzez swoją komunistyczną czy też komunizującą inteligencję domagają się od rządu autonomii kulturalnej, powołując się przy tym na marksizm-leninizm, w następstwie czego u Łemków budzi się ich świadomość narodowa. Ukraińska, naturalnie. Nie ma przyczyn dla przesiedlania Łemków ani do ZSRR, ani na Ziemie Zachodnie i Północne Polski. W 1991 r. rozpada się ZSRR. Powstaje niepodległa Polska, powstaje niepodległa Ukraina. Łemkowie nadal żyją na swym terytorium, na którym działają szkoły ukraińskie.
Czy nie tak by było, gdyby nie istniała OUN-UPA? Można być przekonanym, że właśnie tak byłoby. Łemkowie - naród zdolny, nawet w warunkach nietolerancyjnego do nich stosunku ze strony władz PRL wielu spośród nich zdobyło wyższe wykształcenie, stali się cenionymi fachowcami w różnych dziedzinach życia gospodarczego, a nawet politycznego w Polsce.
Ale była OUN. Była też UPA, którą poczynając od 1944 roku, zaczęła wycieśniać z terytorium Ukrainy Armia Radziecka. UPA w tym czasie nie miała żadnych szans aby skutecznie walczyć z bolszewizmem. UPA cofała się. Jedyną drogą jej cofania się był kierunek na zachód, przez Łemkowszczyznę, w której, ze względu na jej mieszkańców, można było spodziewać się na poparcie - dobrowolne albo też przymusowe.
Przedwojenna polityka Polski nie przychyliła Łemków na swoją stronę, chociaż Łemkowie byli lojalnymi obywatelami wobec państwa. A tu przyszli jak gdyby swoi, Ukraińcy, którzy, jak gdyby, walczą o państwo ukraińskie. Walczą rozpaczliwie, bowiem odwrotu już nie ma. UPA wdarła się na a Łemkowszczyznę jak gdyby ją tam powódź zaniosła. Ona nie miała czasu na rozmowy. Ona rozpaczliwie broniła się. Miała ona zza granicy rozkaz utrzymania się do czasu III wojny światowej, która jak gdyby miała lada dzień wybuchnąć. Między państwami Zachodu a ZSRR.
UPA w sposób brutalny budziła u Łemków świadomość narodową. A tu ciśnie na UPA polska władza, polskie wojsko. Na południe droga zamknięta - tam komunistyczna Czechosłowacja. Władza Polski też brutalna. W wojsku polskim, w milicji na Łemkowszczyźnie wielu takich, którzy stracili swych bliskich z rąk UPA na Wołyniu czy w Halicji.
W tym czasie nikt nie dochodził - czy Łemkowie popierają UPA dobrowolnie czy też w następstwie terroru. Nikt nie myślał o tym - ilu Łemków z dobrej woli poszło "do lasu", a ilu z nich przymuszono do tego?
I stało się: Polacy to śmiertelni wrogowie Ukraińców, a więc też i Łemków. Tak uczył OUN-UPA. Wroga trzeba niszczyć. Wroga niszczyła też polska armia. Wielu jej żołnierzy miało subiektywne prawo do zemsty za Wołyń, za Halicję, gdzie pozostali nie pochowani bliscy - rodzice, mali bracia, siostry. I niewątpliwie wykorzystywali okazje do zemsty. Chociaż była ona skierowana nie przeciwko tym, którzy byli winni śmierci bliskich na Wołyniu i w Halicji. Ona najczęściej była skierowana przeciwko dotychczas niewinnym - zdezorientowanym, podburzonym, zastraszonym Łemkom. Zastraszonym terrorem OUN-UPA.
Sytuację skomplikowało porozumienie rządów Polski i Ukraińskiej SRR z września 1944 r. o przesiedleniu Ukraińców z Polski na Ukrainę i Polaków z Ukrainy do Polski. Polacy, po okropnościach banderowszczyzny, po doświadczeniu w zetknięciu się z reżymem bolszewickim z lat 1939-1941, prawie chętnie jechali do Polski. Natomiast Łemkowie nie chcieli opuszczać swych stron rodzinnych, na których żyli od wieków. I trzeba ich rozumieć. Porozumienie co do wymiany ludności było zrobione ponad głowami Łemków, którzy, zresztą nie mieli w tym czasie żadnego przedstawicielstwa. Jednakże z ich wolą nie liczono się - przesiedlanie rozpoczęto przy pomocy siły. I tu po stronie Łemków stanęła UPA. W UPA Łemkowie znaleźli swego obrońcę.
Winę za to ponosi ówczesna władza komunistyczna Polski. To ona była położną nacjonalizmu ukraińskiego wśród Łemków. Łemkowie zaś, nie bez wpływu OUN-UPA, w sposób nieuzasadniony zaczęli utożsamiać polską władzę komunistyczną z narodem polskim. Sprzyjała temu iście szatańska polityka polskiego rządu komunistycznego, na rozkaz którego Łemków rozproszono po kilka rodzin, rzucając ich do środowisk polskich, przeważnie w środowiska przybyłych zza Bugu i Sanu Polaków, a więc tych, którzy wiedzieli o zbrodniach OUN-UPA.
Czy w takich warunkach można dziwić się, że Łemkowie zaczęli czuć się obywatelami drugiej albo nawet trzeciej kategorii? Deportowani często w sposób brutalny, otrzymywali najczęściej zdewastowane gospodarstwa poniemieckie, musieli żyć wśród obcego otoczenia, zostali pozbawienie opieki duchownej ze strony cerkwi. Zaczął wśród nich wzmacniać się nacjonalizm, chociaż nie byli oni świadomi jego istoty.
Zaś polski rząd komunistyczny nakazał deportację, wykorzystując doświadczenia Moskwy w tym przedmiocie. Przecież na rozkaz Stalina deportowano z ziem rodzinnych Tatarów, Czeczenów, Inguszów i inne nieduże narody. Narody, a nie konkretnych ludzi.
Do obłudnych należy zaliczyć uchwałę rządu polskiego z dnia 24.IV.1947 r., w której między innymi mówi się:
W związku z koniecznością dalszej normalizacji stosunków w Polsce - dojrzała całkowicie sprawa zlikwidowania działalności band UPA. Celem wykonania tego zadania Prezydium Rady Ministrów uchwala:....
III. Państwowy Urząd Repatriacyjny przeprowadzi akcję przesiedleńczą ludności ukraińskiej i ludności zamieszkałej na terenach, gdzie działalność band UPA może zagrażać ich życiu i mieniu...1
Cel akcji - jak gdyby likwidacja UPA. Metoda - deportacja wszystkich Ukraińców, niezależnie od tego, czy żyją oni na terytorium działalności UPA czy też nie. Wskazuje na to sformułowanie: ludności ukraińskiej i ludności zamieszkałej na terenach, gdzie działalność band UPA może zagrażać...
Nie wytrzymuje krytyki twierdzenie, że deportacja Ukraińców w ramach akcji "Wisła" podyktowana była potrzebą likwidacji UPA. Zgodnie z autorami "Drogi do nikąd",2 którzy powołują się na dane archiwalne, Ogólnie na terenie Polski wiosną 1947 r., przed rozpoczęciem operacji "Wisła", siły UPA liczyły około 2,500 dobrze uzbrojonych i wyszkolonych ludzi. Stanowiły one jednak tylko część podziemia zbrojnego ukraińskich nacjonalistów. Obok wymienionych pododdziałów UPA w terenie operowały bojówki Służby Bezpieczeństwa (około 200 ludzi)...
już same przytoczone cyfry wskazują na to, że do likwidacji UPA nie była niezbędną deportacja "95,846 osób narodowości ukraińskiej z województwa rzeszowskiego oraz 44,728 osób z województwa lubelskiego."3 Faktyczna przyczyna przesiedlenia Ukraińców z Polski na Ukrainę a potem tych, którzy pozostali, na Ziemie Zachodnie i Północne sprowadza się do tego, że władza Polski komunistycznej "zapragnęła stać się państwem jednolitym narodowo."4 Tego celu polska władza komunistyczna me osiągnęła przez przesiedlenie Ukraińców na Ukrainę, dlatego też nakazała ona deportację ich i rozproszenie wśród ludności polskiej, co miało w następstwie przynieść dwa rezultaty: a) przyśpieszałoby asymilację Ukraińców, b) likwidowałoby jednolite łemkowskie terytorium.
Deportacja Ukraińców, w szczegó1ności Łemków, była zbrodnią polskiego rządu komunistycznego w rozumieniu Międzynarodowej Konwencji w sprawie likwidacji jakichkolwiek form dyskryminacji rasowej, uchwalonej przez Zgromadzenie Ogó1ne Organizacji Narodów Zjednoczonych w dniu 21.XII.1965 r., która pojęcie dyskryminacji rasowej rozszerza również na grupy etniczne:
W niniejszej Konwencji wyrażenie "dyskryminacja rasowa" oznacza wszelkie zróżnicowanie wykluczenie, ograniczenie tub uprzywilejowanie z powodu rasy, koloru skóry, urodzenia, pochodzenia narodowego lub etnicznego, które ma na celu lub pociąga za sobą przekreślenie bądź uszczuplenie uznania ( art. 1 )... prawa swobodnego poruszania się i wyboru miejsca zamieszkania w obrębie granic państwa (art. 5 )5
Była to jednakże zbrodnia polskiego rządu komunistycznego, którego naród polski nie wybierał w drodze wolnych wyborów, był to bowiem rząd) narzucony Polsce przez Moskwę. Za tą zbrodnię nie ponosi odpowiedzialności naród Polski, tak same jak naród ukraiński nie ponosi odpowiedzialności za działalność OUN-UPA.
Oświecone koła Łemków powinny dokonać obiektywnej oceny tego co stało się z ich narodem w latach 1944-1947. Powinny one dokonać tej oceny nie przez pryzmat nacjonalizmu ukraińskiego) lecz z pozycji intelektualnych.
Właśnie ten obóz byt miejscem, w którym osadzano podejrzanych o współpracę z UPA Łemków. A nawet nie tylko Łemków - wszystkich znanych Ukraińców z Krakowa też osadzono w tym obozie.
Warszawska ukraińska gazeta "Nasze Słowo" Nr 12 i 13 z 1990 roku 6 publikuje opracowanie Jewhena Misyły na temat tego obozu. W publikacji między innymi mówi się:
po raz pierwszy publikujemy spis nazwisk Ukraińców, którzy w latach 1947-1948 zostali zabici lub zamęczeni w obozie koncentracyjnym w Jaworznie. W rezultacie prowadzonych w ciągu kilku lat poszukiwań dotychczas ustalono 150 nazwisk ofiar. Wiadomo jednak że w obozie zginęło o wiele więcej ludzi...
W spisie ofiar obozu koncentracyjnego w Jaworznie są nazwiska 144 mężczyzn, 4 kobiet oraz 15-letniego chłopca...
Najwięcej ludzi zginęło w listopadzie (33) oraz w grudniu (43) 1947 roku. Ich w sposób nieprawdopodobny konsekwentnie torturowano i morzono głodem, a dobiło ich zimno i niepohamowane choroby...
I dalej następuje tragiczny wykaz 150 ludzi - nazwiska, imiona, imiona rodziców, daty urodzeń, miejsca urodzeń, daty śmierci. Między nimi - Iwan Moroz, żołnierz Wojska Polskiego, szlak bojowy którego legł od Sybiru, poprzez Lenino do Berlina.
Greckokatolicki duchowny, ks. Stepan Dziubyna pisze: Urodziłem się we wsi Hładyszów w Gorlickiem, na Zachodniej Łemkowszczyźnie. UPA tu nie działała, jednakże dla aresztowania wystarczyło, że jestem greckokatolickim duchownym... W wagonach towarowych z zamkniętymi oknami powieźli mnie razem z innymi do Jaworzna, gdzie w czasie wojny była filia obozu koncentracyjnego Oświęcim... Przybyłych zapędzili do łaźni, żywność zabrali, bili do krwi, oblewali raz zimną, raz gorącą wodą. 7
Polscy badacze tematu z reguły przemilczają istnienie obozu koncentracyjnego w Jaworznie, nie mówią o nim też A. Szczęśniak i W. Szota. Jednakże potwierdzenie tego faktu, faktu istnienia obozu i wykorzystania go w kontekście akcji "Wisła", można znaleźć. W czasopiśmie "Wojskowy Przegląd Historyczny" generał Ignacy Blum, opisując akcję przeciwko UPA, mówi:
Ogółem w następstwie działań grupy operacyjnej "Wisła" zlikwidowano 1,509 bandytów, co stanowiło 75% stanu band z kwietnia 1947 r. Jednocześnie zlikwidowano całą cywilną sieć OUN, niszcząc w ten sposób społeczną i materialną bazę band UPA. Do obozu odosobnienia wysłano 2,781 aktywnych faszystów ukraińskich. 8
Po przeczytaniu materiałów o obozie koncentracyjnym w Jaworznie, a w mieście tym byłem po wojnie kilkanaście razy, nie wiedząc o tym obozie, na myśl przychodzi porównanie obozu w Jaworznie z obozem koncentracyjnym w Berezie Kartuskiej, w którym nie zginął ani jeden Ukrainiec!
Za obóz koncentracyjny w Jaworznie też nie ponosi odpowiedzialności naród polski. Jest to sprawa władzy komunistycznej, która wzorowała się na bolszewickiej praktyce.
Polski rząd komunistyczny wykorzystał sytuację - obecność na Łemkowszczyźnie UPA. I zastosował w stosunku do Łemków zasadę odpowiedzialności zbiorowej, która stoi w sprzeczności z ustawodawstwem krajów cywilizowanych. Daleko nie wszyscy Łemkowie współpracowali z UPA. Pisze o tym wyraźnie Artur Bata w swej książce "Bieszczady w ogniu". 9 Między innymi pisze on: Dramat ludności Łemkowskiej, to jeden z tragicznych rezultatów rozpętanej przez nacjonalizm ukraiński nienawiści (str. 215). Ten Sam autor pisze, że OUN-UPA nie miała w Łemkach naturalnych sojuszników, Mimo usilnych starań dowództwa, na Podkarpaciu udało się stworzyć tylko jedną Łemkowską sotnię "Smyrnego". jak na społeczność liczącą ponad 100 tyś. osób, osiągnięcie doprawdy niewielkie... (str. 212).
To działalność tych dwustu bojówkarzy SB OUN w pierwszym rzędzie przyczyniła się do tragedii Łemków. Jak, zresztą i do tragedii całych wsi na Ukrainie Zachodniej już po zakończeniu wojny. Przecież tylko ś1epy nie widział, że nie ma żadnej perspektywy dla UPA. Ale ona " działała ".
Jednocześnie Łemkowie, deklarując swą ukraińskość, z bardzo małymi wyjątkami, nie zbliżyli się do kultury i języka swoich ziomków na Ukrainie.
Wśród Łemków w Polsce panuje, zaszczepione przez OUN, przekonanie, że Łemkowszczyzna ma stać się częścią państwa ukraińskiego, a to z tego powodu, że jest ona ukraińskim terytorium etnicznym. Wśród Łemków nie zrodziła się realna myśl: domagania się stworzenia warunków dla powrotu Łemków na Łemkowszczyznę i stworzenia tam kulturalnej, a może nawet i terytorialnej autonomii w ramach państwa polskiego. Bowiem w nich OUN posiała elementy nacjonalizmu. Dlatego też Łemkowie znaleźli się w tzw. patowej sytuacji. Do niej doprowadziła OUN. Bez zerwania ze strukturami OUN Łemkowie nie znajdą w warunkach polskiej państwowości żadnego "modus vivendi". Niechby Łemkowie posłuchali swojego rozumu, wówczas doszliby oni do wniosku: Winę za ich tragedię ponosi OUN. UPA, która, ratując siebie, przebijała się na Zachód. Ich, spośród 50-tysięcznej UPA, na Zachód cudem przedostało się tylko trzy setki bohaterskich ounowców.10 Trzeba dodać: kosztem tragedii Łemków.
Współcześni Łemkowie i ich potomkowie powinni pogodzić się z tym, że oni żyją i żyć będą w ramach państwa polskiego. Właśnie w tym kontekście powinni oni poszukiwać "modus vivendi".
Z Wiktorem Poliszczukiem
można się skontaktować
emailem poloktor@sympatico.ca
POLISZCZUK, WIKTOR
1490 PRINCE JOHN CIR
OAKVILLE, ON
L6J 6S7
Canada
Strona po angielsku.
Return to Lemko Home PageOriginally Composed: May 30, 1996.
Last Revised: January 26th, 2002
We welcome questions and comments. Please send them to Walter Maksimovich.